قرآن از صدر اول،به خصوص از ناحیه کتابت و زیبایی خط،با گذشت زمان سیرتکاملی داشته است.خطاطان بزرگ،در زیبایی قرآن و تکمیل خط آن،سهمبه سزایی داشتهاند.نخستین کسی که در راه تکمیل کتابت مصحف و زیبایی خط آنقدم برداشت،خالد بن ابی الهیاج از اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام بود که در حدودسال صدم هجری در گذشته است.او به خوشنویسی و داشتن خط زیبا معروف بود.
گفتهاند که سعد،مولا و حاجب ولید،وی را برای کتابت مصحف و شعر و اخبار دردربار ولید بن عبد الملک(96-86)استخدام کرد. او کسی است که پس از تجدید بناو توسعه مسجد نبوی در مدینه،به دست عمر بن عبد العزیز،سوره شمس را باطلا برمحراب آن مسجد نوشت.این تجدید بنا به سال 90 هجری پایان یافت (1).
عمر بن عبد العزیز از خالد خواست که مصحفی با همین خط برای او بنویسد واو مصحفی را با زیبایی تمام نوشت.عمر بن عبد العزیز آن را پذیرفت و بر او آفرینگفت.اما خالد مبلغ زیادی را برای انجام این کار میخواست،که عمر از پرداخت آنخود داری کرده و مصحف را به او پس داد.
محمد بن اسحاق(ابن الندیم)میگوید:«مصحفی را به خط خالد بن ابی الهیاج ازاصحاب علی علیه السلام دیدم.این مصحف در مجموعه خطوط تاریخی محمد بن الحسینمعروف به ابن ابی بعره بود که پس از او به عبد الله بن حانی رسید» (2).
خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری مصحفها را با خط کوفی مینوشتند.از اینپس،در اوایل قرن چهارم،خط زیبای نسخ جای خط کوفی را گرفت.اولین مصحف به خط نسخ،به دستخطاط معروف محمد بن علی بن الحسین بنمقله(328-272)نوشته شد.گفته شده است:وی اولین کسی است که به خط ثلثو نسخ نوشت.او که در علم هندسه تخصص داشت،با رسم حروف هندسی و بنانهادن قواعد و اصول آن،خط عربی اسلامی را تغییر داد و بدان زیبایی بخشید.
این کار منحصر به اوست و تا کنون در میان امت اسلامی خطاطی با این مهارتیافت نشده است.تعدادی از مخطوطات تاریخی، مانند مصحف موجود در موزههرات در افغانستان منسوب به اوست و گفتهاند که او دو بار قرآن را نوشت (3).
خط نسخ عربی در قرن هفتم هجری،به دستیاقوت بن عبد اللهموصلی(متوفای 689)به حد اعلای کمال خود رسید.او با خط زیبای خود هفتمصحف نوشت.این مصحفها با انواع خطوط نوشته شده بود و پیش وای دیگرنویسندگان قرار گرفت (4). کلیه مصحفها تا قرن یازدهم هجری بر شیوه خط یاقوتنوشته میشد.در اول قرن دوازدهم ترکهای عثمانی،به خصوص پس از فتح مصربه دستسلطان سلیم،خط عربی اسلامی را مورد توجه قرار دادند و به دستخطاطان فارسی که در امپراتوری عثمانی خدمت میکردند در پیش برد و تکمیلاین خط کوشیدند.سلطان سلیم تمام خطاطان،نقاشان و هنرمندان را در پایتختخود گرد آورد. اینان انواع جدیدی از خطوط عربی،مانند خط رقعی،خط دیوانی،خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدید آوردند،که هم چنان در نوشتهها متداولاست.
برخی از خطاطان عثمانی که شهرت بسیار یافتند عبارتند از:حافظعثمان(متوفای 1110)و سید عبد الله افندی(متوفای 1144)و استادراسم(متوفای 1169)و ابوبکر ممتاز بک مصطفی افندی،که خط رقعی را اختراعکرد.این خط از سهلترین و سادهترین خطوط عربی است.او قواعد این خط راوضع نمود و اولین بار با این خط کتابت کرد.ابو بکر ممتاز بک در زمان سلطانعبد المجید خان و به سال 1280 هجری این خط را عرضه کرد.
چاپ مصحفها نیز مانند کتابت آن،در دورههای مختلف رو به کمال داشتهاست.نخستین بار در حدود سال 950 هجری مطابق 1543 میلادی،قرآن دربندقیه به چاپ رسید.ولی پس از چاپ،مقامات کلیسا به معدوم کردن آن دستوردادند.پس از آن در سال 1104 هجری مطابق با 1692 میلادی هنکلمان در شهرهامبورگ به چاپ قرآن همت گماشت.پس از وی در سال 1108 هجری مطابق با1696 میلادی ماراکی در«پادو» به چاپ قرآن دست زد.
به سال 1200 هجری مطابق با 1785 میلادی،مولا عثمان در«پطرزبورگ»
روسیه،قرآن را چاپ کرد و این اولین چاپ اسلامی قرآن بود.نظیر آن در«قازان»نیزبه چاپ رسید.
فلوگل نیز در سال 1252 هجری مطابق با 1836 میلادی در شهر«لیپزیک» بهچاپی مخصوص از قرآن دست زد.این چاپ از قرآن به علت املای ساده آن بااستقبال بینظیر اروپاییان رو به رو شد.اما مانند دیگر چاپهای اورپایی در جهاناسلام توفیقی به دست نیاورد.
اولین دولت اسلامی که به چاپ قرآن اقدام کرد و اقدام آن با موفقیت رو به روشد،«ایران»بود.این دولت اسلامی دو چاپ سنگی زیبا و منقح از قرآن تهیه کرد.
این چاپها که در حجمی بزرگ ارائه شده و دارای ترجمه در ذیل هر سطر بود وبرخوردار از فهرستهای متعدد بود.اولین نسخه به سال 1243 هجری مطابق با1827 میلادی در تهران و دومین نسخه در سال 1248 هجری مطابق با 1832میلادی در تبریز به چاپ رسید.در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد.
به دنبال آن،از سال 1294 هجری مطابق با 1877 میلادی،ترکیه عثمانیبه چاپهای مختلفی از قرآن دست زد که در نهایت زیبایی و استواری قرار داشت.
در سال 1323 هجری مطابق با 1905 میلادی،روسیه تزاری به چاپ قرآنی بهخط کوفی و به حجمی بزرگ همت گماشت،که تصور میرفتیکی از مصحفهای اولیه عثمانی است. این قرآن خالی از نقطه و علایم فتحه و کسره بود.چند ورق ازاول آن افتاده و آخر آن نیز ناقص بود.این قرآن از آیه هشتم سوره بقره: و من الناسمن یقول امنا بالله و بالیوم الاخر و ما هم بمؤمنین آغاز و به آیه چهارم از سوره زخرف:
و انه فی ام الکتاب لدینا لعلی حکیم پایان مییافت.این قرآن در سمرقند پیداشده بود و در اختیار کتاب خانه سلطنتی در پطرزبورگ بود و انستیتوی آثار در«تاشکند»آن را با همان حجم اصلی و خصوصیات دیگر در پنجاه نسخه فتوگرافیکرده،به مهمترین دانشگاههای کشورهای اسلامی هدیه نمود.نسخهای از این قرآندر کتاب خانه دانشگاه تهران(با شماره 14403 ثثا) موجود است.
در سال 1342 هجری مطابق با 1923 میلادی،کشور مصر به چاپ قرآن اقدامنمود.چاپ این قرآن به وسیله کمیتهای با تعیین وزارت اوقاف آن کشور و بهسرپرستی مشایخ الازهر انجام شد.این نسخه از قرآن با پذیرش جهان اسلامرو به رو شد و چاپهای بسیاری بر اساس آن انجام گرفت.
در سال 1370 هجری مطابق با 1950،عراق نیز به چاپ نفیسی از قرآن دستزد.هم چنین سراسر جهان اسلام به چاپ و نشر قرآن به بهترین صور و زیباترین انواعچاپ همت گماشتند.این روش هم چنان در جهان اسلام ادامه دارد.
هم چنین قرآن دیگری از خطاطی سوری به نام«عثمان طه»رواج یافت.این قرآندر کشورهای سوریه،عربستان،ایران،لبنان و دیگر کشورهای اسلامی چاپ شد.
ویژگی این چاپ تنظیم آیات در صفحه و تقسیم منظم حزبها و جزءهای سیگانهقرآن است (5).
1- تاریخ یعقوبی،ج 3،ص 30 و 36.
2- الفهرست،ص 9 فن اول از مقاله اول و ص 46 فن اول از مقاله دوم.
3- الخط العربی الاسلامی،ص 155.الخطاط البغدادی،ص 16.
4- الخط العربی الاسلامی،ص 171.مصور الخط العربی،ص 92.
5- برای اطلاع بیشتر از خط عثمان طه و ویژگیهای آن رجوع کنید به:خرمشاهی،بهاء الدین،قرآن پژوهشی،ص 657.